Aral ten'izi qumlı qurg'aq klimatlı ortalıqta jaylasqan bolıp ol a'yiemgi Sarmat ten'izi qaldıqlarının' biri bolıp esaplanadı. Ten'izdin' uzınlıg'ı 1950 jılları 426 km bolsa, al eni 284 km di qurag'an, onın' en' shuqır jerinin' teren'ligi 68 metr bolg'an. Ten'izdin' 96%in suw menen qaplag'an, onın' 4%in qurg'aqlıq qurag'an. Ten'iz suwı aylanısı yamasa ha'reketi saat tili boyınsha ha'reket etedi. Ten'iz kaynozoy erası ortalıg'ında 21 mln. jılı, 1200 jıl burın Aral ten'izi Kaspiy ten'izi menen baylanısta bolg'an, bul 1573 jılg'a shekem dawam etken.
Burın A'miwda'rya (Okus) Uzboy deltasınan Kaspiy ten'izine quyg'an, al Torg'ay daryası Aralg'a quyg'an. Belgili grek alımı Klavdiy Ptolomey 1800 jıl burın jasag'an bolıp, ol o'zinin'"Almagest" (Ullı qurılısshı) miynetinde du'nyanın' kartasın sızg'an, ol kartanı 27 bo'lekke bo'ldi. Sonın' 22-kartasında Aral ten'izi menen Kaspiy ten'izleri su'wretlengen. Kartada ko'rsetiwinshe Kaspiyge Zarafshan ha'm A'miwda'rya (Okus) quyıp turg'an. A'miwda'rya 62000 jıl burın Tyanshan tawınan baslap Fergana oypatlıg'ınan ag'ıp o'tken. Sonın' menen birge sayaxatshı Marko Polo og'an "İon" dep at bergen, al Sırda'ryanı Yaskart dep atag'an. Aral ten'izi jag'asınan (Sarıqamıs, Akespe) den 80 m teren'likten arxeologiyalıq qazılmalar boyınsha tasqa aylang'an kit omırtqasının' ha'm qızıl balıqtın' su'yekleri tabıldı, ol oligatsena da'wirinde jasag'anı anıqlandı. Usı orıng'a jaqın yamasa No'kistin' qubla ta'repinde jaylasqan Shılpıqtın' a'tiraplarınan akula tisi qaldıg'ı tabıldı, bul sonnan derek beredi ten'iz a'yyemgi da'wirlerde du'nyalıq okeanlar menen baylansta bolg'anın ko'rsetedi.
A'yyemgi tariyxıy qol jazbalarda Aral ten'izin o'z da'wirlerinde ha'r qıylı atlar menen atag'an, mısalı: 880 jılı İbn Xordadbek onı "Kurder" ko'li dep atasa, 961 jılı İstaxdi "Kazbin" dep atag'an, al 1334 jılı Xafizi "Abduda" dep atag'an, son' XIII-a'sirden baslap ha'zirgi atı menen atalıp kiyatır.
Sayaxatshılar Aral ten'izin kartag'a ha'r qıylı da'wirlerde suwretke tu'sirgen. Onı kartag'a anglichanlı Djenkinson 1758 jılı kartag'a tu'sirgen bolsa, al 1664 jılı gollandlı Nikolay Bitsen tu'sirgen. Ten'izdin' ta'biyatın izertlewde Butakov penen Shevchenkonın' miynetleri ju'da' ko'p boldı. Butakov ekspeditsiyag'a eki qayıq tayarlap, kemenin' kapitanı etip Qara ten'izdin' ten'izshisin qoydı, al ekinshi kemede Shevchenkonın' o'zi 27 adam menen ten'izdi sayaxat etti. Aral ten'izin Butakov o'zinin' ekspeditsiyası menen birge ju'rip 1840 jılı kartag'a tu'sirgen.
Mag'lıwmatlar boyınsha 1592 jılı Barsakelmes atawının' batıs bo'limi qurg'aqshılıq penen qosıldı, al keyin ala ten'izdin' tolısıwı menen qaytadan qurg'aqshılıqtan ayırıldı. Angliyalı Tomson 1740 jılı jazıwınsha to'mengi A'miwda'ryada qaraqalpaqlar jasaydı dep ko'rsetken, olar qamıstan jasalg'an qayıqlarda ju'zip balıq awlaydı ha'm qamıstan jasalg'an u'ylerde jasaydı dep jazıp ketken. Son'g'ı XVI-XVII a'sirlerdin' baslarında Jan'a Qosjetpes, Uyalı, Vozrojdenie atawları payda boldı. Aral ten'izine Jan'a da'rya 1819 jıldan baslap suw quyıwın toqtattı, al Quwan da'rya 1823 jıldan suw quymay qaldı. Ten'iz 1870 jılları Sarı qamıs ko'li menen baylanısta bolg'an dep ko'rsetedi.
Rossiya en' birinshi ret Aral ten'izine o'z kemesin 1853 jılı tu'sirdi. 1886 jıl A.Nikolaevtin' basshılıg'ında Aral ten'izine ekspeditsiya sho'lkemlestirildi. Aral ten'iznin' arqa bo'leginde akademik L. Berg ten'izdin' balıqlar du'nyasın izertledi. Ten'izdi balıqshılıq retinde paydalanıw maqsetinde patsha Rossiyası 1905 jılı jan'a temir jol qurılısın basladı. 1913-jılı Aral ten'izi poselkasında 1026 adam jasag'an, ol 30 jılday qala dep ataldı. Aral balıqshılıq izertlew stantsiyası 1920 jılı du'zildi, 1970-jılg'a shekem Aralda 34 tu'r balıq bolıp, sonın' 24 tu'ri o'ndiriste a'hmiyetli bolg'an. Ha'zirgi waqıtta bul tu'rlerden hesh qaysı qalmag'an. Aral ten'izinde 1946-jılı 234-320 ts. balıq awlanıp, Qazaqstan bo'liminde 5 balıq zavodı, bir balıq kombinatı, al qubla Aralda 5 balıq zavodı 1 balıq konserva kombinatı, 20 balıq qabıllaw punkti bolg'an. Aral ten'izi jag'alawında Moynaq qalasında 33 milletke jaqın xalıq jasag'an. 1960-1990 jıllar aralıg'ında Moynaq qalasının' xalg'ı 15 mın' adamg'a qısqarıp, al Qazaqstannın' Qızıl orda oblastı jag'alawlarında 40 mın'g'a shamalas adamlar ko'ship ketken. 1992 jılı ten'izdin' qa'ddi 1948 jılg'a salıstırg'anda 50 metrge tu'sip ketti. 1961-1981 jılları suwdın' qa'ddi 8 metrge tu'sti. 1992 jılı 18 metrge tu'sip ketti, al ten'izdin' ko'lemi 3,1 metrge qısqarıp duzlılıg'ı 2,5-3 ma'rtebe astı. 1960-jılları Aral ten'izi basseynde su'rilgen jerlerge suwg'arıw 1913-jılg'a salıstırg'anda 3 mln ga o'sti. A'miwda'rya ha'm Sırda'ryanın' 64,6 kub metr suwdı suwg'arıw ushın paydalanıldı. 1957 jılı 58 gektarlı A'miwda'ryanın' ag'ımı bo'limindegi jerinde ondatra terisi jılına 1 mln. dana jetistirildi. Ha'zirgi waqıtta ol 10 mın' danag'a shamalas awlanadı.
A'miwda'rya menen Sırda'rya suw jıynawshı maydanı taw bo'liminde 350 km kv quraydı. Sırda'rya suw balansın qar ha'm muzlardın' esabınan toplap, al A'miwda'rya muzlı, qarlı ha'm jer astı suwları ha'm az mug'darda jawın-shashın suwları menen toyınadı.
Aral ten'izinin' suw resursı 127 kub km quraydı. 1970-jılları da'ryanın' suwg'armalı jerlerge paydalanıw boyınsha ha'r qıylı mag'lıwmatlar bar onın' 33,5-37,0 km kubtı qurag'an. Keyingi waqıtları ulıwma suw menen ta'miyinleniw sisteması joqarı ag'ısı 22 km kub, ortasha ag'ıs 10-12 km kub, to'mengi 10 km kub. 1930-40 jılları da'rya suwının' ortasha minerallıg'ı 0,25 ml/g bolsa, al joqarı bo'liminde 0,50 ml/g bolg'an. 1960-jıldan baslap suwdın' duzlılıg'ı joqarı da'rejede artıp ketti. 1960 jılları to'mengi A'miwda'rya bo'limindegi qamıslıqlar florası 200 mın' gektar bolıp, onın' o'nimdarlıg'ı 78-255 ts ge deyin boldı. Da'rya suwının' tartılıp ketiwi sebebinen bul jerlerde qamıslıqlar azayıp ketti. Ha'zirgi waqıtta onın' o'nimdarlıg'ı 5-15 ts ge tu'sip qaldı. A'miwda'rya tiykarınan muzlı qarlı suw menen ta'miynlenip onın' azg'antay bo'limin 1 mm jawın-shashın suwı menen ta'miynlenedi. No'kiske jaqınlag'anan baslap A'miwda'rya deltası baslanadı. Ol 7 mın' km kv iyeleydi. A'miwda'rya suwg'armalı jerlerdin' 2,5 mın' gektarın ta'miynleydi. Ulıwma Qaraqum kanalı aralıg'ında ha'zirgi waqıtta 1200 km den zıyat bolıp, kanaldın' suwının' 20% ti qumg'a sin'ip ketedi, al 22% ti ha'r qıylı tarmaqlarg'a ketedi. A'miwda'rya 1934-60 jılları Aral ten'izine 38,6 km kub di quyg'an. Ha'zirgi waqıtta 2-4 km kub suwdı jılına quyadı. Aral ten'izi basseynide biotanın' o'zgeriwi, jerdin' shorlanıwı, qurg'awı ulıwma 3,23 mln gektardı quraydı. Ha'zirgi waqıtta A'miwda'rya deltasında ten'iz jag'alawlarında ortasha jer u'stindegi fito massa yamasa qamıslıqlar 1876 ts ga bolıp qurg'aq jerlerde 37,6 ts ga, al duzlı jerlerinde 18,3 ts ga quraydı.
